Ciekawostki o góralach

Góralska kultura, gwara góralska i kuchnia. Ubiór, muzyka i taniec góralski. Sadurski.com zaprasza na ciekawostki o góralach z Podhala

Góral, baca i juhas

Nie każdy wie, dlatego na początek: góral – to mieszkaniec gór (terenów górskich i podgórskich). Na halach owce pasą juhasi i bacowie. Baca, to starszy pasterz owiec. Juhas, to jego pomocnik.

Stroje górali podhalańskich

Strój męski – elementy ubioru: koszula, kapelusz, spodnie (portki), cucha (rodzaj na rzucanego na siebie ponczo), serdak, kożuch, pasy, buty (kierpce).

Strój kobiecy – elementy ubioru: koszula, bluza, kaftan, gorset, spódnica, nakrycie głowy, buty, biżuteria.

Poniżej informacje na temat wybranych fragmentów stroju górali podhalańskich.

Góralski kapelusz (kłobuk)

Jest wykonany z czarnego filcu, to ważna część stroju górala. Kiedyś kapelusze impregnowano tłuszczem, aby nie przemakały.

Drobne dodatki, które doczepiono do główki kapelusza, wiele mówią o jego właścicielu, podobnie jak sposób noszenia kapelusza. Na przykład wianuszek z muszelek mówi o zamożności. Im więcej muszelek, tym góral jest bogatszy. Kiedyś kapelusze ozdabiano też małymi kośćmi zwierząt (pazury niedźwiedzia, kły wilka), sierścią kozicy, jelenia lub dzika.

Noszenie kapelusza z opuszczonym rondem to znak, że góral jest starszy i jest osobą stateczną. Młodzi rondo kapelusza ustawiają ku górze.

Piórko przyczepione do kapelusza (pióro cietrzewia, orła lub innego ptaka drapieżnego) to znak, że jego właściciel jest kawalerem. Podczas wesela piórko jest uroczyście odczepiane od kapelusza. To coś w rodzaju weselnych oczepin.

Góralski serdak

Kiedyś serdaki robiono z trzech kawałków owczej skóry. W XIX wieku skórę zaczęto barwić na brązowo. Nazywano je serdakami liptowskimi (od znanego z wyrobów kuśnierskich Liptowa na Słowacji). Były one też zdobione czerwonymi haftami, więc górale nazywali je “cyrwonymi serdakami”.

Cucha (gunia)

Cucha, to góralska męska kurtka z wełnianego sukna, ozdobiona haftem. Białą cuchę zakłada się do ślubu i na ważne święta kościelne. Na co dzień noszone są cuchy czarne. Nazwa “czarna” może być myląca – określano tak również cuchy ciemnobrązowe i inne, ogólnie “nie-białe”. Czarna była bardziej oficjalna, zastrzeżona dla starszyzny i osób, które pełniły podczas uroczystości czy spotkania jakąś ważną funkcję. Na przykład na weselu “pytoce”, czyli swaci pana młodego, do których należało też utrzymywanie porządku, na pogrzebach – niosący krzyż, w procesjach religijnych – niosący baldachim czy podtrzymujący kapłana niosącego monstrancję.

Kierpce – góralskie buty

Na kierpce mówią też: kiyrpce, kyrpce, karple, krypcie. Niegdyś górale i góralki nosili na nogach kierpce, przed włożeniem owijając stopy nóg lnianymi onucami. Dopiero pod koniec XIX wieku zamożniejsi górale zaczęli nosić trzewiki i inne rodzaje obuwia. Kierpce wykonane są ze skóry bydlęcej lub świńskiej (tzw. świńscoki). Uroczyste kierpce zdobiono metalowymi “cętkami”. Obecnie kierpce podhalańskie mają obcas i grubą, skórzaną podeszwę. Zdobienie (wytłaczanie) wzorków na kierpcach, to cyfrowanie. Aby w zimie łatwiej było chodzić po śniegu, do kierpców przymocowywane są karfle (konstrukcja z czterech kawałków drewna).

Góralska kuchnia czyli góralskie specjały

Wybrane nazwy potraw:
– Kwaśnica – zupa przypominająca w smaku kapuśniak.
– Moskole – placki (z ziemniaków, mąki, wody, jajka, soli) pieczone na blasze, z okrasą z masła czosnkowego, czasem podawane z oscypkiem.
– Hałuski (kluski scykane) – kluski z ziemniaków z serem lub skwarkami, podawane z ciepłym mlekiem.
– Bryjka – potrawa mączna, kiedyś podawana na śniadanie.
– Bombolki – słodki deser; kluski drożdżowe polane roztopionym masłem i miodem.

Gwara góralska

Górale mówią swoją gwarą, nie zawsze w pełni zrozumiałą dla Polaków z innych stron kraju. Jest tak charakterystyczna, że od razu ją rozpoznajemy. Można się z nią czasami spotkać w filmach, sztuce, podczas występów kabaretowych. W przeciwieństwie do innych grup etnicznych, górale rozróżniają dźwięczne “h” od bezdźwięcznego “ch”. Warto wiedzieć, że wielu górali pomiędzy sobą rozmawia po góralsku, ale gdy trzeba – mówią piękną polszczyzną.

Muzyka góralska

Była przekazywana z pokolenia na pokolenie, bez zapisu nutowego. Dlatego w niektórych regionach Podhala niektóre pieśni mogą się od siebie nieco różnić. W zdecydowanej większości utwory nie mają konkretnych autorów muzyki i tekstów piosenek.

Tematyka piosenek i pieśni góralskich często zawierała motywy miłosne (do osób płci przeciwnej lub do gór), śpiewano o zbójnikach, było też wiele żartobliwych przyśpiewek. Wśród instrumentów muzycznych góralskich kapel, często występują skrzypce lub gęśle, basy, dudy, także fujarki lub piszczałki.

> Dowcipy o góralach

Taniec góralski

Dwa rodzaje tańców na Podhalu, to taniec góralski i taniec zbójnicki. Podczas góralskich uroczystości tańczono też polki, walce i czardasze.

Taniec zbójnicki, to domena mężczyzn. Tańczy od 4 do 16 tancerzy, często trzymając ciupagi w rękach. Energicznie wykonywane figury taneczne mają pokazać ich zwinność, siłę i męstwo. Taniec góralski, to taniec kobiet i mężczyzn. Tańczą obok siebie lub obejmując się.

Ciupaga

Góralska ciupaga, to mająca charakterystyczny kształt laska, która pomaga w chodzeniu po górach. Czasem służyła też jako broń (do walki wręcz, rzucania do zwierzyny). Nic dziwnego, prawdopodobnie wywodziła się od średniowiecznej siekiery bojowej.

Wyglądem podobna jest do czekanu. Jej najdłuższa część (stylisko) zwęża się ku dołowi. Ciupagi często mają zdobione elementy (żłobienia, ornamenty).

Ciupag używali także zbójnicy (np. Janosik, Ondraszek). Ciupagi kupowane obecnie na straganach (czasem też w sklepach ze sztuką ludową w całej Polsce), to rękodzieło góralskie przywożone na pamiątkę.

Znienawidzony obecnie symbol

Obecnie symbol swastyki ma pejoratywne skojarzenia, jednak przez wieki w świecie (także na Podhalu) swastyka była symbolem szczęścia. Od dawna swastykę wyciosywano na belce stropowej góralskich chat, czasem też haftowano ją na ubraniach. Przed II wojną światową sześć Pułków Strzelców Podhalańskich miało swastykę na swych odznakach.

Miasta na Podhalu

– Nowy Targ (historyczna stolica Podhala)
– Czarny Dunajec
– Zakopane
– Biały Dunajec
– Szaflary
– Białka Tatrzańska
– Bukowina Tatrzańska
– Poronin
– Chochołów
– Witów

Ciekawostki o góralach: (c) Sadurski.com

Foto na górze: Bukowina Tatrzańska, występ zespołu Wiyrchowianie, rok 2016. foto: Marta Malina Moraczewska / cc by-sa 4.0

Zobacz też: 
> Karykaturzysta Zakopane
> Zakopane ciekawostki
> Miasto Wisła ciekawostki