Kolędy i pastorałki – niezwykłe ciekawostki

Polskie kolędy ciekawostki

Informacje o kolędach i pastorałkach. Kolędy polskie i Boże Narodzenie. Historia najsłynniejszej kolędy “Cicha noc”. Wszystko o kolędach w skrócie oraz teksty polskich kolęd

Czym są kolędy?

Kolędy, to w większości anonimowe pieśni, początkowo o charakterze noworocznym, potem nawiązujące do świąt Bożego Narodzenia. Są utrzymane w konwencji religijnej, niegdyś wywodziły się z tradycji ludowej. Z czasem były pisane i komponowane przez znanych autorów i kompozytorów.

Słowo kolęda pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego calendae – czyli: pierwszy dzień miesiąca. Dawni Słowianie tak nazywali pierwszy dzień roku. Po przyjęciu Chrześcijaństwa calendae zaczęto kojarzyć z okresem Narodzenia Pańskiego. Z czasem słowo kolęda zaczęto utożsamiać z kolędowaniem – wizytą księdza w domu, ludowym obrzędem chodzenia kolędników od domu do domu oraz z pieśniami czyli kolędami śpiewanymi przez kolędników.

Kolędy ciekawostki z historii

W Rzymie styczniowe calendae było ważną datą. Począwszy od 153 r. p.n.e. to właśnie wtedy swój rząd obejmowali konsulowie rzymscy. W 46. r. n.e. Juliusz Cezar wydał dekret mówiący o tym, że 1 stycznia odtąd będzie początkiem roku administracyjnego. Przyjęło się, że tego dnia składane są życzenia, wręczane podarki oraz śpiewane są radosne pieśni. Dlatego pierwsze kolędy miały słowa łacińskie. Zwyczaj przejęli Chrześcijanie. W VI – VII wieku zwyczaj zaczął docierać do ludów słowiańskich. Nazywano goi Godowym Świętem lub Szczedrymi Godami.

Twórcy kolęd początkowo sięgali do Ewangelii św. Mateusza i św. Łukasza. Potem nawiązywano do pobożności ludowej.

Kiedy śpiewa się kolędy?

Śpiewanie kolęd rozpoczyna się od mszy świętej z 24 na 25 grudnia i trwa do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). Dopuszcza się śpiewanie kolęd do 2 lutego (święto Ofiarowania Pańskiego).

Dobrym, dawny zwyczajem polskim jest wspólne, rodzinne śpiewanie kolęd po Wieczerzy Wigilijnej.

Kolędy i pastorałki – różnice

Pastorałki mają bardziej świecki charakter. To często ludowe scenki, odniesienia do codziennego życia. Nawiązują do ubogich, zwykłych ludzi. Kolędy śpiewano głównie w kościołach, a pastorałki w domach.

Ciekawostki: najbardziej znana kolęda świata

Cicha noc – czyli Stille Nacht, heilige Nacht, jest znana na całym świecie. Została przetłumaczona na ponad 300 języków i narzeczy.

Ta kolęda powstała w alpejskiej wiosce Oberndorf, niedaleko Salzburga w 1818 roku. Ponieważ w miejscowym kościele zepsuły się organy (wg legendy myszy przegryzły mieszki organowe), a wikary ks. Josef Mohr (1792-1848) stwierdził, że jakaś pieśń być musi – wygrzebał swój tekst sprzed dwóch lat i przekazał go organiście i nauczycielowi muzyki, Franzowi Gruberowi. Ten w kilka godzin skomponował pieśń na dwa głosy, chór i gitarę. Podczas pasterki odbyło się pierwsze wykonanie Stille Nacht. Gruber grał na gitarze i śpiewał basem, a ksiądz Mohr śpiewał partie tenorowe.

Skąd pomysł na słowa kolędy Stile Nacht? Gdy ksiądz Mohr był w parafii Mariapfarr, przed świętami przybył do ubogiej parafianki. Po ciężkim porodzie wezwała księdza aby ochrzcił dziecko, a ją przygotował na śmierć. Ksiądz sytuację skojarzył ze świętą rodziną i przyjściem na świat Jezusa. O historii powstania kolędy wiemy z własnoręcznych zapisków jej autora, odnalezionych w 1996 roku.

Wkrótce do zepsutych organów w kościele w Obersdorfie przybył Karol Mauracher, organmistrz z Zillental. Gdy organy zostały naprawione, trzeba było coś zagrać na próbę. F.Gruber zagrał Stille Nacht, która od razu spodobała się Mauracherowi, więc za zgodą autora zabrał nuty ze sobą. Wkrótce kolęda została zaśpiewana w Lipsku, potem dotarła do dworskiej orkiestry w Berlinie, niedługo potem spodobała się cesarzowi w Wiedniu, Potem trafiła do USA, pod nazwą “Choral of Salzburg”. Pod koniec XIX wieku była znana w Szwecji, Anglii i w (angielskich wówczas) Indiach. Dotarła też do Ameryki Południowej, Nowej Zelandii i Afryki.

Obecnie kościół, w którym po raz pierwszy zaśpiewano Stille Nacht nie istnieje. W jego miejscu wybudowano kaplicę. Co roku w Wigilię kolęda Stille Nacht jest tu wykonywana w kilkunastu językach.

W Obersdorfie znajduje się siedziba organizacji badającej Stille Nacht, o nazwie “Stille Nacht – Gesselschaft” czyli Towarzystwo Cichej Nocy.

W 2011 r. Stille Nacht została włączona do austriackiej listy niematerialnych zabytków kultury UNESCO.

Niestety zapis nutowy Stille Nacht z 1818 r., tak samo jak ten z 1830 r., zaginął. Było tam siedem zwrotek kolędy. Aktualnie znanych jest sześć, a śpiewana jest najczęściej pierwsza, druga i ostatnia.

W Polsce są dwie wersje słów kolędy – w języku śląskim i polskim. Polskie słowa kolędy Cicha noc ułożył w 1930 r. Piotr Maszyński.
> Tu polskie słowa kolędy Cicha noc

Kolejne ciekawostki o kolędach

– Niektórzy twierdzą, że autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu.

– W kolędach powstających w średniowieczu (XV, XVI wiek) nie było jeszcze nic o szopce i dzieciątku. Tematem kolęd był Bóg.

– Najbardziej znaną włoską kolędą jest “Tu scendi dalle stelle” z 1754 r. Autorem melodii jest Alfons Liguori, założyciel zgromadzenia redemptorystów.

Polskie kolędy ciekawostki

– W Polsce istnieje ponad 500 kolęd i pastorałek. Cały czas powstają kolejne. Podobno w żadnym innym kraju nie ma ich aż tylu.

– Polskie kolędy najczęściej śpiewane są na melodie krakowiaka, oberka lub poloneza. Mimo to kolędy nie są tańczone.

– Uważa się, że kolędy to jeden z kanonów narodowego stylu w muzyce polskiej.

– Wiele polskich kolęd ma charakter kołysanek, m.in. Lulajże Jezuniu, Jezus malusieńki, Oj maluśki, maluśki.

– We wczesnych kolędach często jest zawołanie: Alleluja. Jest to okrzyk radości z kultury żydowskiej i znaczy: Wysławiajcie Jahwe.

– Siostry zakonne – benedyktynki i klaryski od dawna propagują kult dzieciątka i Marii. Śpiewają kolędy o macierzyństwie i narodzinach Jezusa, podkreślając kobiecy wymiar tego wydarzenia. Te kolędy mają charakter kołysanek, a siostry odgrywają scenki, mając w kołysce lub na rękach figurkę dzieciątka. Ten kultywowany do dziś zwyczaj pochodzi z XVIII wieku.

– O polskich kolędach mówił podczas wykładów na paryskiej Sorbonie Adam Mickiewicz. Mówił m.in. “Polska kolęda, polska pastorałka jest fundamentem, podwaliną polskiej poezji narodowej”.

– W Polsce co roku w okresie świąt Bożego Narodzenia odbywają się festiwale kolędowe. Największym jest Festiwal Kolęd i Pastorałek w Będzinie.

Najstarsza polska kolęda

Najstarsza polska kolęda “Zdrow bądź, krolu anjelski” tak naprawdę jest przekładem tekstu z języka łacińskiego (lub czeskiego) utworu “Ave rex angeleorum”. Została odnaleziona w rękopisie Biblioteki Załuskich w Petersburgu przez historyka literatury polskiej prof. Aleksandra Brücknera, pochodzącego z 1424 r. Jest to rękopis Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi.

Polskie kolędy ciekawostki z historii

– Na polskie ziemie kolędy przybyły z Zachodu. Wraz z mnichami (m.in. franciszkanie i benedyktyni), którzy zakładali tu swoje klasztory.

– We franciszkańskim rękopisie z połowy XV wieku znaleziono 6 łacińskich i 5 polskich kolęd.

– W XVII i XVIII wieku powstało wiele pięknych polskich kolęd, które śpiewamy do dziś, m.in. W żłobie leży i Bóg się rodzi.

– Twórcami znanych polskich kolęd byli m.in. Andrzej Morsztyn i Mikołaj Sęp Szarzyński.

– Do rozpowszechnienia kolęd przyczynił się m.in. wydany w II połowie XIX wieku śpiewnik “Kolędy i pastorałki” Michała Marcina Mioduszewskiego.

– Najstarszy śpiewnik – zbiór kolęd bożonarodzeniowych wydany w Polsce, wydrukowano w 1843 roku.

– W okresie baroku (głównie w wielu XVIII) stworzono wiele kolęd o tematyce pasterskiej. Powstały wtedy: Dzisiaj w Betlejem, Przybieżeli do Betlejem, Wśród nocnej ciszy, Pasterze mili i inne.

Ciekawostki o polskich kolędach

Bóg się rodzi

Królowa polskich kolęd – tak nazywana jest kolęda “Bóg się rodzi”. Autorem słów jest Franciszek Karpiński (1741-1825). To on napisał też pieśń “Kiedy ranne wstają zorze”. Tekst kolędy Bóg się rodzi ukazał się w śpiewniku “Pieśni nabożne” (1849) i miał wtedy tytuł “O narodzeniu Pańskim”. Nie było tam jednak informacji na temat nut. Wersja polonezowa kolędy, którą znamy obecnie, pochodzi z XIX wieku, a autorem muzyki prawdopodobnie jest Karol Kurpiński. Z powodów patriotycznych akcentów ta kolęda miała się stać polskim hymnem narodowym. Być może zamiast “Mazurka Dąbrowskiego” teraz śpiewalibyśmy każdemu złotemu medaliście “Bóg się rodzi”.

W okresie zaborów zakazano śpiewania fragmentu “błogosław ojczyznę miłą”. Zamiast tego można było śpiewać “błogosław krainę miłą”. W późniejszym czasie dopisano kilka kolejnych zwrotek. Ich autorem jest Gustaw Ehrenberg (1818-1895). To właśnie wtedy ta kolęda jeszcze bardziej stała się pieśnią patriotyczno-religijną.

Od jakiegoś czasu kolęda “Bóg się rodzi” umieszczana jest w śpiewnikach różnych wspólnot chrześcijańskich, ma więc charakter ekumeniczny.
> Tu słowa kolędy Bóg się rodzi

Lulajże Jezuniu

– Najstarszy zachowany zapis kolędy “Lulajże Jezuniu” pochodzi z 1705 roku.
– Fragment tej kolędy umieścił Fryderyk Chopin w swoim Scherzo h-mooll.
> Tu słowa kolędy Lulajże Jezuniu

W żłobie leży

Autorem słów kolędy “W żłobie leży” najprawdopodobniej jest Piotr Starga (1536-1612) – Jezuita, teolog, pisarz, nadworny kaznodzieja króla Zygmunta III. Za melodię posłużył polonez tańczony na dworze Zygmunta IV.
> Tu słowa kolędy W żłobie leży

Oj maluśki, maluśki 

Ta pastorałka była ulubioną pieśnią bożonarodzeniową papieża Jana Pawła II. Śpiewał gwarą góralską jej wszystkie zwrotki.
> Tu słowa paastorałki:  Oj maluśki, maluśki

Anioł pasterzom mówił

Tekst tej kolędy powstał w XVI wieku i jest tłumaczeniem z łaciny utworu “Dies est laetitae”, której refren zaczynał się od słów: “Angelus pastoribus…“. Melodia pochodzi z II połowy XVII wieku.

Nie było miejsca dla ciebie

Słowa kolędy “Nie było miejsca dla ciebie” powstały w 1932 r., w klasztorze w Nowym Sączu. Zostały napisane przez dwóch księży Jezuitów. Kolęda była śpiewana po domach i szybko się rozprzestrzeniała. Niektórzy niesłusznie sądzą, że powstała w obozie koncentracyjnym w Gusen, podczas II wojny światowej, a jej autorem był osadzony tam Lubomir Szopiński.

Ciekawostki o kolędach: (c) Sadurski.com

Najpopularniejsze polskie kolędy – tytuły i słowa kolęd

• Tekst kolędy Bóg się rodzi

• Tekst kolędy Cicha noc

• Tutaj tekst kolędy Do szopy, hej pasterze

• Tekst kolędy Dzisiaj w Betlejem

• Tekst kolędy Gdy się Chrystus rodzi

• Tu znajdziesz tekst kolędy Gdy śliczna panna

• Tekst kolędy Jezus malusieńki

• Tekst kolędy Lulajże Jezuniu

• Przeczytaj tekst kolędy Mędrcy świata

• Tekst kolędy Oj maluśki, maluśki

• Tekst kolędy Pójdźmy wszyscy do stajenki

• Tu jest tekst kolędy Przybieżeli do Betlejem

• Tekst kolędy Wśród nocnej ciszy

• Tekst kolędy W żłobie leży

Inne ciekawostki bożonarodzeniowe: 
> Boże Narodzenie na świecie – w różnych krajach
> Jarmarki bożonarodzeniowe w Polsce
> Najsłynniejsze świąteczne hity muzyczne
> Słynne jarmarki bożonarodzeniowe w Polsce i Europie