20 ciekawostek o przysłowiach

Czym są i skąd biorą się przysłowia? Historia przysłów, przysłowia w literaturze. Informacje i ciekawostki – wszystko, co powinieneś wiedzieć o przysłowiach

Czym są przysłowia?

1) Przysłowie to powiedzenie, które jest utrwalone w języku i kulturze, zawiera jakąś radę, wskazówkę, nakaz, zakaz czy mądrość. Przysłowia są stosowane w mediach, literaturze, jak i w języku potocznym. Mają charakter bardzo ogólny i często nie należy ich rozumieć dosłownie.

2) Przysłowia zazwyczaj są jednozdaniowe i rymują się, co ułatwia ich zapamiętanie. Służą do prostego i zwięzłego wyrażania bardziej skomplikowanych prawd lub przekazaniu rady.

3) Przysłowia są częścią kultury i mądrością narodu. Stanowią źródło informacji, słów i fraz. Stosowane w wypowiedziach wzbogacają język i mogą podnosić ich wartość. Dodatkowo wykorzystywanie obcojęzycznych przysłów (szczególnie łacińskich) może być oznaką wykształcenia i elokwencji rozmówcy.

Historia przysłów

4) Przysłowia pojawiały się we wszystkich językach świata od czasów bardzo dawnych, a najstarsze znane pochodzą ze starożytnej Grecji, starożytnego Rzymu i Biblii. Często swoje źródło brały z ważnych wydarzeń, obyczajów, tradycji, obserwacji przyrody, wierzeń czy zabobonów.

5) Nie jest znana data powstania pierwszych polskich przysłów w mowie, ale pierwsze zapiski przysłów w języku polsko–łacińskim pojawiły się w rękopisach z 1407 r. Polskie przysłowia zazwyczaj nawiązywały do tradycji ludowej, uprawy ziemi, zmian pór roku, pogody i świąt kościelnych np. „Święta Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie”.

6) W języku polskim termin „przysłowie” po raz pierwszy został użyty przez Andrzeja Fredro w 1658 r. jako tłumaczenie łacińskiego „proverbium”.

7) Pierwszy zbiór przysłów, który (poza łacińskimi) zawierał przysłowia polskie, stworzył Salomon Rysiński w 1618 r.

Przysłowia w literaturze

8) Pisarze i poeci bardzo często w swoich utworach wykorzystywali przysłowia, zarówno te pochodzenia starożytnego, jak i polskie. Służyły one głównie do dosadnego i celnego wyrażania treści, a także miały nawiązywać do żywego języka mówionego. Przykładowo Jan Kochanowski w swojej twórczości zawarł 110 przysłów, z czego tylko 10 miały swoje źródło w starożytności, a reszta miała polskie korzenie.

9) W „Chłopach” Władysława Reymonta znalazło się aż 507 przysłów lub zwrotów przysłowiowych, które najczęściej znajdowały się w wypowiedziach bohaterów. Tak samo jak w dziełach Kochanowskiego, także w tej powieści były głównie przysłowia polskiego pochodzenia i miały na celu ubarwienie i uplastycznienie powieści. Dodatkowo często służyły opisowi postaci lub tła wydarzeń.

10) Często przysłowie zyskiwało na popularności dzięki użyciu go w literaturze. Tak było z popularnym „wyrwał się jak Filip z konopi” użytym przez Adama Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”. To przysłowie wywodzi się z Białorusi, a wspomniany Filip, to popularne w tym kraju określenie na zająca.

Jak powstają przysłowia?

11) Mechanizm powstawania przysłów nie jest do końca zrozumiały. Część badaczy uważa, że najważniejszą cechą jest powszechność stosowania danego powiedzenia, które na popularności zyskuje np. dzięki autorytetowi osoby go wygłaszającego.

12) Inni historycy uważają, że przysłowie to coś więcej – to najkrótszy rodzaj utworu literackiego, który jest swoistą opowieścią, posiadającą rym i morał. Do prawdy jest ciężko dojść, głównie dlatego, że nie sposób ustalić dokładnego źródła większości przysłów. Natomiast dłużej w języku żyją te uniwersalne i dowcipne przysłowia, których znaczenie można odnieść do wciąż zmieniającego się świata. Warto wspomnieć, że znaczna część przysłów traci swoje pierwotne znaczenie na przestrzeni lat.

Przysłowia współczesne

13) Przysłowia współczesne nie istnieją, gdyż główną cechą przysłów jest ich powstawanie i utrzymywanie się w języku na przestrzeni długich lat, a nawet wieków. Współczesnym odpowiednikiem mogą być powiedzenia czy slogany, które w przyszłości mogą stać się przysłowiami jak np. powiedziane przez Lecha Wałęsę słynne „jestem za, a nawet przeciw”.

Przysłowia i sentencje łacińskie

14) Przysłowia i sentencje łacińskie, wywodzące się ze starożytności, są bardzo szeroko rozpowszechnione, mimo że sam język jest martwy. Przykładem może być „Fortuna kołem się toczy”. Jest tak powszechne, że często błędnie uważa się, że ma ono polskie pochodzenie i wielu osobom kojarzy się z różnymi grami i teleturniejami. Tymczasem to przysłowie pochodzi z mitologii rzymskiej, w której Fortuna była boginią przeznaczenia i często przedstawiania była z kołem. Najpopularniejsze przysłowia łacińskie dotyczą prawa, śmierci i prawd życiowych.

Przysłowia niewłaściwie używane

15) Nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki. Aktualnie rozumiane jako bezcelowość w podejmowaniu dwukrotnie tego samego przedsięwzięcia, szczególnie dotyczy powrotu do byłego partnera/partnerki. Pierwotnie jednak obrazowało ono zmienność rzeczy, poprzez pokazanie, że rzeka nigdy nie jest taka sama.

16) Bogiem a prawdą. Najczęściej wypowiadane jako „między Bogiem, a prawdą”, podczas gdy powiedzenie ma obrazować, że pomiędzy Bogiem i prawdą nie ma nic.

17) Nie zasypiać gruszek w popiele. Często słowo „zasypiać” jest błędnie poprawiane na „zasypać”. Jednak przysłowie nie ma nic wspólnego z zasypywaniem popiołem, a dotyczy przygotowywania niegdyś popularnego deseru z gruszek, podczas którego przyśnięcie skutkowało spaleniem owoców. Przysłowie przestrzega przed stratą czasu i szansy.

Kolejne ciekawostki o przysłowiach

18) Ciekawostką jest to, że w obrębie różnych kultur i języków istnieją przysłowia oznaczające to samo, mimo że tłumaczenia znacznie się od siebie różnią. Przykładem takiego przysłowia jest polskie „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje” i angielskie „The early bird catches the worm” (tłumaczenie: Ranny ptaszek łapie robaka).

19) Przysłowie „Co ma wisieć, nie utonie” w odniesieniu do języka współczesnego nie ma większego sensu. Jednak należy wziąć pod uwagę, że pojawiało się ono już w XVIII wieku, kiedy to wisieć odnosiło się do słowa „zawisły”, czyli pewny. Zatem to przysłowie oznacza, że rzeczy pewnych nie da się zmienić i one nie znikną.

Ciekawostki o przysłowiach: (c) Sadurski.com

Najbardziej znane polskie przysłowia – przykłady

20) Polskie przysłowia ludowe

Apetyt rośnie w miarę jedzenia
Bez pracy nie ma kołaczy.
Baba z wozu, koniom lżej.
Co dwie głowy, to nie jedna.
Do trzech razy sztuka.
Głodnemu chleb na myśli.

> Tu przysłowia polskie alfabetycznie

Zobacz też:
> Przysłowia o śniegu
> Wielkanocne przysłowia
> Przysłowia wędkarskie